*
* Eπιμέλεια: Aλεξάνδρα Γούτα
Από τα δέντρα μέχρι τη θάλασσα και από τα βουνά
μέχρι τις πεδιάδες, τα πάντα στην αρχαία Ελλάδα
* ήταν πλήρη Θεών και θεοτήτων. Αυτή ακριβώς η
* θεοποίηση της φύσης –στο πλαίσιο της οποίας ο
* άνθρωπος ήταν ένα ακόμη πλάσμα της και όχι ο
* απόλυτος…δικαιούχος της εκμετάλλευσης του
* φυσικού περιβάλλοντος- ενέπνευσε στους αρ-
* χαίους Έλληνες το σεβασμό και την προστασία
* της χλωρίδας και της πανίδας.
* Την αρχαία θρησκεία «σιγοντάρισε» η μυθολο-
* γία: τα δάση γέμισαν Δρυάδες-Αμαδρυάδες και
* οι θάλασσες Νηρηίδες, ενώ ο ανάλαφρος «βη-
* ματισμός» της Ρέας ή Κυβέλης, της μεγάλης
* θεάς ή Μητέρας των Θεών, θεάς της ελεύθερης
* φύσης, άρχισε να ακούγεται στα βουνά της Κρή-
* της. Δίπλα τους, φυσικά, η Άρτεμις και ο Ποσει-
* δώνας και ουκ έσται τέλος στη λίστα των θεών
* και θεοτήτων…
Πλάτων, Αριστοτέλης και Θεόφραστος, Ιππό-
δαμος και Πυθαγόρας, Ιπποκράτης και Όμηρος
έγραψαν για το φυσικό περιβάλλον, τις κλιματι-
κές ισορροπίες και τη σχέση τους με την πόλη
και συχνά έκρουσαν τον κώδωνα του κινδύνου.
Σαν να έγραφαν σήμερα.
Ο Πυθαγόρας είχε γράψει ότι «όσο ο μέσος άν-
θρωπος εξακολουθεί να είναι αδυσώπητος κα-
ταστροφέας των κατώτερων υπάρξεων δε θα
γνωρίσει τη γαλήνη και την υγεία». Δίδασκε δε,
στους μαθητές του να σέβονται το περιβάλλον
και να περιορίζουν την παρέμβαση στις φυσικές
διεργασίες.
Ο Ιπποκράτης υποστήριζε ότι η υγεία των λαών
είναι αποτέλεσμα των δεδομένων του μικροκλί-
ματος, της διατροφής και της ποιότητας του πό-
σιμου νερού.
Άλλωστε, η ίδια η προέλευση της λέξης «οικολο-
γία» είναι ελληνική. Κι ας είναι ο εμπνευστής της
ένας Γερμανός βιολόγος…
n Πλάτων, Aριστοτέλης, Iππόδαμος: Η φύση και
η πόλις
Πέρα από το σεβασμό του φυσικού περιβάλλοντος
καθεαυτού, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν από πολύ νω-
ρίς τις ανησυχίες τους και για το δομημένο και τη
σχέση του με τη φύση. Ήδη από το 478 διατυπώνο-
νται στην αρχαία Ελλάδα –με βάση τουλάχιστον τις
διασωθείσες πληροφορίες- οι πρώτες ανησυχίες
για τη διόγκωση των αστικών κέντρων…
Ο Πλάτων χαρακτηρίζει ως «φλεγμαίνουσαν»
την ακόρεστη πόλη, ενώ στους «Νόμους» προσ-
διορίζει το άριστο μέγεθος μιας πόλης στους
5.040 κατοίκους. Ο ίδιος ήταν από τους πρώτους
που προειδοποίησαν ότι η αποψίλωση δασών
προκαλεί διάβρωση των εδαφών, μεταβολή του
κλίματος και ζημίες στην καλλιέργεια (Κριτίας
111d).
Με βάση τις διατάξεις που εισηγείται ο Πλάτων
στους «Νόμους» του, η ίδια η λειτουργία των πό-
λεων «ελέγχεται» ως προς την περιβαλλοντική
επιβάρυνση, αλλά και την τήρηση πολεοδομικών
κανονισμών.
Ειδικό σώμα τριών αστυνόμων επιφορτίζεται
με αρμοδιότητες πολεοδομικού και περιβαλ-
λοντικού χαρακτήρα. Δεν μπορεί ο καθένας να
χτίζει ό,τι θέλει. «Οι οικοδομές πρέπει να είναι
κατασκευασμένες κατά νόμους», σημειώνει ο
Πλάτων.
Στους δε γεωργικούς νόμους προτείνονται διατά-
ξεις για την προστασία του ποσίμου ύδατος, την
άντληση του ύδατος από γείτονα, την παροχέ-
τευση για αρδευτικούς σκοπούς, τις ζημιές από
πλημμύρα, την προστασία από μόλυνση και την
υποκλοπή ύδατος.
Η σχέση της πόλης με τη φύση απασχόλησε και
τον Αριστοτέλη. Στα «Πολιτικά» του συνδέει την
κατανομή των δραστηριοτήτων σε μια πόλη όχι
μόνο με οικονομικούς παράγοντες, αλλά και με
αισθητικούς και περιβαλλοντικούς. Πώς χωρο-
θετείται μια πόλη; Τρεις είναι οι βασικοί παρά-
γοντες: το κόστος μεταφοράς και η ανά μονάδα
εδάφους δαπάνη για την εγκατάστασή της και οι
ανάγκες για ποιότητα ζωής και «φειδώ» του πε-
ριβάλλοντος.
Πάντως, αν Πλάτων και Αριστοτέλης έδειξαν το
δρόμο, πατέρας της Πολεοδομίας θεωρείται ο
Ιππόδαμος ο Μιλήσιος, που έζησε τον 5ο αι. π.Χ.
Το σύστημά του, γνωστό και ως «Ιπποδάμειος νέ-
μησις» σεβόταν τον ελεύθερο, τον ανοιχτό χώρο.
Σχεδίαζε με ακρίβεια τα οικοδομικά τετράγωνα,
οι δρόμοι του ήταν ευθύγραμμοι και πλατιοί και
οι πλατείες ευρύχωρες. Μάλιστα, ο Ιππόδαμος
προσανατόλιζε τις κατοικίες του με τέτοιο τρό-
πο, ώστε να έχουν ήλιο το χειμώνα και δροσιά το
καλοκαίρι, ενώ πρόβλεψε κλίσεις στους δρόμους
για την απομάκρυνση των νερών της βροχής.
n Ατμοσφαιρική ρύπανση και ...χωματερές στην
Aρχαία Eλλάδα
Το πρόβλημα της μόλυνσης και της ατμοσφαι-
ρικής ρύπανσης δεν ήταν άγνωστο στην αρχαία
Ελλάδα: ο άνθρακας που καιγόταν για θέρμανση
φαίνεται ότι μόλυνε την ατμόσφαιρα, ενώ απειλή
για τη δημόσια υγεία θεωρούνταν ο μόλυβδος, ο
υδράργυρος και (ναι) τα τοξικά χημικά από τα με-
ταλλεία της εποχής (το πρόβλημα ενέτεινε το γε-
γονός ότι δεν υπήρχε ειδική πρόνοια για τη συγκέ-
ντρωση των απορριμμάτων από τη μεταλλοπλυσία
ή τις καμινεύσεις).
Και φυσικά, υπήρχε από τότε το πρόβλημα της
εναπόθεσης των απορριμμάτων, αλλά και της
ανεξέλεγκτης εναπόθεσης «μπάζων» στα όρια
της πόλης, ακόμη κι αν αυτά ήταν …κοπριά.
Στην “Αθηναίων Πολιτεία” ο Αριστοτέλης αναφέ-
ρει ότι, μεταξύ των άλλων δραστηριοτήτων τους,
οι αστυνομικοί της εποχής έπρεπε να επιμελού-
νται “όπως των κοπρολόγων μηδείς εντός δέκα
σταδίων του τείχους καταβάλη κόπρον”. Εν ολί-
γοις, είχαν ληφθεί ειδικά μέτρα για τη μεταφορά
απορριμμάτων σε μεγάλη απόσταση έξω από τα
τείχη. Παράλληλα, όμως, υπήρχε μέριμνα για την
…επαναχρησιμοποίηση των αποβλήτων της απο-
χέτευσης, που χρησιμοποιούνταν –μεταξύ άλλων-
για τη λίπανση αγροτικών εκτάσεων.
Παράλληλα, εγκαταστάσεις όπως τυροκομεία, ερ-
γαστήρια επεξεργασίας δερμάτων ή νεκροταφεία,
χωροθετούνταν υποχρεωτικά εκτός πόλεως, ώστε
το «ευ ζην» των πολιτών να μην απειλείται και
υποβαθμίζεται από άσχημες μυρωδιές ή απόβλη-
τα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στη Θήβα
υπήρχε το αξίωμα της «τελεαρχίας», ο κάτοχος
του οποίου έπρεπε να μεριμνά ώστε να μη σκορ-
πίζονται στους δρόμους της πόλης απόβλητα και
νερά ρεμάτων…
n Τσουχτερά πρόστιμα για την παράνομη υλο-
τόμηση
Στην αρχαία Ελλάδα, οι νόμοι απαγόρευαν την ξύ-
λευση στα ιερά δάση και όριζαν ότι τα άγρια ζώα
κυκλοφορούσαν ελεύθερα σε αυτά. Τα πρόστιμα
για τους παραβάτες ήταν «τσουχτερά» και έφτα-
ναν ακόμη και στις 50-100 δρχ, όταν το μέσο ημε-
ρομίσθιο της εποχής δεν ξεπερνούσε τις 0,30-1
δραχμή.
Έτσι, πολλά ιερά άλση απέκτησαν γρήγορα τη μορ-
φή παρθένων δασών: μεταξύ αυτών, τα ιερά άλση
Άργους, Αρτέμιδος στη Σκυλούντα, Δέσποινας
στην Αρκαδία, Δωδώνης, Ευμενίδη στον Κολονό,
Διός στην Ολυμπία, το οποίο ανακηρύχθηκε από
τον Ηρακλή και ονομάστηκε «Άλτις» κ.λ.π.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, σε πολλές περιοχές,
ακόμη και εκτός ιερών δασών, απαγορευόταν η
κοπή περισσότερων από δυο δέντρα ετησίως για
κάθε ιδιοκτήτη.
Η τιμωρία του Eρυσίχθονα για την καταστροφή
των δασών
Οι ίδιοι οι μύθοι των αρχαίων Ελλήνων, συχνά με
μεγάλη σκληρότητα και ωμότητα, «κυοφορούν»
διδαχές για την προστασία του περιβάλλοντος και
παραβάλουν παραδείγματα προς αποφυγήν. Χα-
ρακτηριστικός είναι ο μύθος του Ερυσίχθονα, του
πλεονέκτη και άξεστου βασιλιά της Θεσσαλίας,
που θέλοντας να χτίσει ένα μεγαλόπρεπο παλάτι,
άρχισε να κόβει αλόγιστα τα δέντρα του δάσους.
Όταν οι υπήκοοι του προσπάθησαν να τον μετα-
πείσουν, ο Ερυσίχθονας άρχισε να διατυπώνει
ύβρεις για τα δέντρα, τις νύμφες Αμαδρυάδες
και την ίδια τη Δήμητρα και έκοψε το αρχαιότερο
δέντρο του Δάσους. Τότε εξοργισμένη, η Θεά της
Γεωργίας αποφάσισε να τον τιμωρήσει παραδειγ-
ματικά για την καταστροφή των δέντρων και τις
ύβρεις του. Πρόσταξε την θεά Πείνα να σπεύσει
και αυτή έκανε τον βασιλιά να πεινάει συνεχώς -
χωρίς να μπορεί να χορτάσει την πείνα του, όσο
και αν έτρωγε. Ολόκληρη η περιουσία του έγινε
…φαγητό, ενώ αναγκάστηκε να πουλήσει ακόμη
και την αγαπημένη του μοναχοκόρη, προκειμένου
να αγοράσει τρόφιμα. Λιμοκτονώντας και έχοντας
χάσει τα πάντα, ο Ερυσίχθονας καταβρόχθισε τε-
λικά τις ίδιες του τις σάρκες …
n Θεόφραστος, ο πατέρας της οικολογίας
Ο επιστημονικός κλάδος της Οικολογίας θεωρεί-
ται ότι θεμελιώθηκε επιστημονικά από το Θεό-
φραστο (373-288 π.Χ.), μαθητή του Αριστοτέλη
και διάδοχό του στην περιπατητική σχολή του Λυ-
κείου. Ορμώμενος από τη γενέτειρά του, την Ερε-
σό της Λέσβου, έγραψε περίπου 240 βιβλία, από
τα οποία λίγα σώθηκαν. Το όνομα «Θεόφραστος»
(θεϊκός ρήτορας) τού το έδωσε ο Αριστοτέλης (λε-
γόταν Τύρταμος).
Ο Θεόφραστος διαφοροποιήθηκε από την άπο-
ψη του δασκάλου του ότι το φυσικό περιβάλλον
δημιουργήθηκε για τον άνθρωπο. Δεν αρνήθηκε
ωστόσο την ύπαρξη σκοπού στη φύση. Αναζήτησε
τις συγγένειες ανάμεσα στους ζωντανούς οργα-
νισμούς και στοχάστηκε πάνω στις ισορροπίες
των οικοσυστημάτων.
Είχε τη δυνατότητα να κάνει την έρευνά του στο
“Μουσείο” της Αλεξάνδρειας, που διέθετε ζω-
ολογικό και βοτανικό κήπο, αστεροσκοπείο,
εργαστήριο, ενώ στα βιβλία του αναφέρθηκε σε
πρωτοποριακά για την εποχή θέματα: τις διαφο-
ρές μεταξύ των διάφορων κλιματικών ζωνών, το
μικροκλίμα, ακόμη και την …αισθαντικότητα των
φύλλων.
Πρώτος ανακίνησε το μεγάλο θέμα των ημερών
μας: την επίδραση της ανθρώπινης δραστηριότη-
τας πάνω στο κλίμα και τις διαταραχές του οικο-
συστήματος από καταστροφές δασών, αποξηράν-
σεις ελών και βιοτόπων.
n Από το Θεόφραστο στον Tansley και τους
Odum
Μπορεί ο Θεόφραστος να ασχολήθηκε πρώτος με
το οικοσύστημα, αλλά χρειάστηκαν μερικές …χι-
λιετίες για να επινοηθεί ο σχετικός όρος. Ηταν ο
Βρετανός οικολόγος Arthur Tansley, που το 1935
βάφτισε «οικοσύστημα» το αλληλεπιδρών σύστη-
μα μεταξύ της βιοκοινότητας (biocoenosis), δηλα-
δή του συνόλου των ζωντανών πλασμάτων και του
βιοτόπου τους, του περιβάλλοντος στο οποίο ζουν.
Η ιδέα του Tansley υιοθετήθηκε από τον καθηγη-
τή Bιολογίας Εugene Odum, o oποίος μαζί με τον
αδελφό του, Howard, έγραψε ένα εγχειρίδιο, που
εκπαίδευσε περισσότερες από μία γενιές βιολό-
γων και οικολόγων στη Β.Αμερική.
n Ο Όμηρος και οι πυρκαγιιές του Ήφαιστου
Οι περισσότεροι γνωρίζουμε τον Όμηρο ως απα-
ράμιλλο ποιητή, αλλά μέσα από τα έργα του αναδύ-
εται και ένας συνειδητοποιημένος οικολόγος, ήδη
από τον 8ο π.Χ αι. Στην ουσία μελετά την επίδραση
του πολέμου στη φύση και την καυτηριάζει.
Στη ραψωδία Φ της Ιλιάδας, όπου ο ποιητής πε-
ριγράφει τις σκληρές σκηνές που εκτυλίσσονται
στον ποταμό Σκάμανδρο, βάζει τον Αχιλλέα να
παλεύει με τα ορμητικά νερά του ποταμού, με τον
πνιγμό του να μοιάζει βέβαιος. Ικετεύει το Δία να
τον σώσει από τον οργισμένο Σκάμανδρο.
Επεμβαίνει η Ήρα, καλώντας τον Ήφαιστο να σώ-
σει τον Αχιλλέα. Αυτός τότε βάζει φωτιά στα δάση
και γρήγορα το νερό του ποταμού αρχίζει να βρά-
ζει από τη ζέστη της φωτιάς. Ο θεός του ποταμού,
ο Σκάμανδρος, παρακαλεί την Ήρα να σταματήσει
τον Ήφαιστο, υποσχόμενος ότι ο ίδιος θα αφήσει
ήσυχο τον Αχιλλέα, όπως και γίνεται.
Ο Όμηρος περιγράφει με συγκλονιστικό τρόπο
τόσο τη μόλυνση του ποταμού από το αίμα των
Τρώων, όσο και τη μεγάλη πυρκαγιά του Ήφαι-
στου…
n Τα λιόδεντρα των Aθηνών και ο Σόλων
Ιδιαίτερη σημασία έδιναν οι αρχαίοι Έλληνες και
ιδίως οι Αθηναίοι, στην καλλιέργεια της ελιάς. Για
αυτό, άλλωστε, προστάτευαν την ελαιοκαλλιέρ-
γεια με ειδικούς νόμους του Σόλωνα, θεωρώντας
πως ήταν «Μέγιστον αγαθόν προς πάσαν του βίου
θεραπείαν ο της ελαίας καρπός».
Οι αρχαιοελληνικοί νόμοι, όμως, δεν ήταν αρκε-
τοί για να σώσουν τα λιόδεντρα των Αθηνών. Το
86 π.Χ. οι Ρωμαϊκές λεγεώνες του Σύλλα άφησαν
πίσω τους «κρανίου τόπο», ενώ η Τουρκοκρατία
έκανε κι αυτή τις καταστροφές της. Πάντως, η
ελιά αψήφησε σε πολλές περιπτώσεις τον …πυρ-
σό του κατακτητή.
Σύμφωνα με τον Κ.Μπίρη «Όπως φαίνεται από
χαλκογραφίες των πρώτων μετά την απελευθέ-
ρωση χρόνων και από την καταγραφή της γύρω
από την Ακρόπολη ανασκαπτέας περιοχής του
1833, εις τον περίφημο Ελαώνα υπήρχαν 150.000
ελαιόδενδρα από το Μενίδι έως το Μοσχάτο. Ένας
μεγάλος αριθμός από τα δένδρα που έχουν πυρ-
πολήσει οι Τούρκοι, δεν νεκρώθηκαν και άρχισαν
να θάλλουν μαζί με όσα είχαν διασωθεί»
n Ο ελληνικός νόμος του 1937 και ο γερμανός
βιολόγος
Με παρακαταθήκη την αρχαία κληρονομιά, το
1937 αναβίωσε η ιδέα της κήρυξης συγκεκριμέ-
νων δασικών εκτάσεων ως φυσικών αποθεμάτων.
Ετσι, το συγκεκριμένο έτος αυτό ψηφίστηκε ο
νόμος 856/1937 ο οποίος προέβλεπε την ίδρυση
εθνικών δρυμών. Πράγματι, ο πρώτος ιδρύθηκε το
έτος 1938 στον Όλυμπο. Ισως η επιλογή να ήταν
τυχαία, αλλά γεφύρωσε το 1937 με την αρχαιό-
τητα, αφού προστάτευε την κατοικία των δώδεκα
θεών της ελληνικής μυθολογίας.
Το έτος 1971, με τον νόμο 996/1971, θεσπίστηκαν
δύο ακόμη κατηγορίες προστατευόμενων περιο-
χών γνωστές ως αισθητικά δάση και προστατευό-
μενα μνημεία της φύσης.
Ίσως τότε να ξεφύλλισαν κάποιοι και τα συγ-
γράμματα του Γερμανού βιολόγου Ernst Haeckel
(1866), ο οποίος «εφηύρε» τον όρο «οικολογία»,
βάζοντας μαζί τις ελληνικές λέξεις «οίκος» και
«λόγος» και δίνοντάς της τον πρώτο ορισμό στην
ιστορία: «επιστήμη της σχέσεως των οργανισμών
με το περιβάλλον».
Για τον Haeckel το όλο θέμα σταμάτησε εκεί, αλλά
τη σκυτάλη παρέλαβε ένας Δανός. Επρόκειτο για
τον βοτανολόγο Eugenius Warming, που συνέ-
γραψε και το πρώτο οικολογικό εγχειρίδιο (1895),
κερδίζοντας με την …πένα του τον τίτλο του θεμε-
λιωτή της σύγχρονης Οικολογίας.
n Το δίκαιο προστασίας του περιβάλλοντος, το
sevezo και το τσέρνομπιλ
Έκτοτε πολύ νερό κύλησε στο αυλάκι (και ιδίως
έξω από αυτό, με τις πλημμύρες εξαιτίας της απο-
ψίλωσης των δασών), αλλά το δίκαιο της προστα-
σίας του περιβάλλοντος άργησε να …διεκδικήσει
και να αποκτήσει την αυτονομία του ως κλάδος.
Χρειάστηκαν δυστυχώς τεράστιες οικολογικές
καταστροφές, για να γίνει αυτόνομος κλάδος του
δικαίου, αλλά και για να υπογραφούν οι πρώτες πε-
ριβαλλοντικές συνθήκες και κοινοτικές οδηγίες.
Καταστροφές όπως η συντριβή του πετρελαιοφό-
ρου «Tore Canyon» στις ακτές της Κορνουάλης,
που μόλυνε τις ακτές δύο κρατών (Βρετανία, Γαλ-
λία) με 100.000 τόνους πετρελαίου. Τουλάχιστον,
η καταστροφή αυτή στάθηκε αφορμή για τη συν-
θήκη των Βρυξελλών της 29/11/1969, που όρισε
τα της παρέμβασης στα ανοιχτά της θάλασσας σε
περίπτωση ατυχήματος…
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1976, έγινε το ατύχημα
στο Σεβέζο της Ιταλίας, όταν από εργοστάσιο της
βιομηχανίας Hoffman – La Roche διέρρευσε δι-
οξίνη. Το ατύχημα αυτό ήταν ο λόγος για την ψή-
φιση της ομώνυμης κοινοτικής οδηγίας για την
αντιμετώπιση των κινδύνων μεγάλων ατυχημάτων
σχετιζόμενων με επικίνδυνες ουσίες.
Το 1986 έγινε το ατύχημα στο πυρηνικό εργοστά-
σιο του Τσερνομπίλ. Με το ραδιενεργό σύννεφο
Ο Αριστοτέλης προσπάθησε να ερμηνεύσει τα
καιρικά φαινόμενα χωρίς τη “βοήθεια” δαιμόνων
και θεών, ενώ χώρισε το γήινο κόσμο σε τέσσερα
στοιχεία: φωτιά, αέρα, νερό και γη. Επίσης, από
πολύ νωρίς ασχολήθηκε με περιβαλλοντικά θέματα.
ΠΡΟEΛΕΥΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑΣ: Ιστοσελίδα Κέντρου
Διάδοσης Επιστημών (http://www.tmth.edu.gr)
Μέσα από τις σελίδες της Ιλιάδας αποκαλύπτεται
ότι, εκτός από απαράμιλλος ποιητής, ο Ομηρος ήταν
και ένας ευαισθητοποιημένος οικολόγος, Προέλευ-
ση: wikipedia
Ο Θεόφραστος θεωρείται παγκοσμίως ως ο πατέρας
της οικολογίας, Προέλευση wikipedia
που σκέπασε την Ευρώπη και την πρώην Σοβιε-
τική Ένωση έγινε φανερός –ακόμη και στον πιο
ανυποψίαστο πολίτη- ο κίνδυνος διάδοσης της
ρύπανσης σε πολύ μεγάλες αποστάσεις.
Από το 1970 και μετά, οι ανεπτυγμένες χώρες ανά
τον κόσμο δε …χορταίνουν να νομοθετούν για το
περιβάλλον. Φυσικά, ο δρόμος είναι μακρύς ακό-
μη –δεδομένου ιδίως ότι πρωτόκολλα όπως αυτό
το Κιότο, παραμένουν ανεφάρμοστα από τους
«ισχυρούς»- και τα σοβαρά περιβαλλοντικά προ-
βλήματα εξακολουθούν να ζητούν λύση… n
ΠΗΓΕΣ:
-«Η ιστορία του σιδήρου από τον Όμηρο στον
Ξενοφώντα», Γ.Βαρουφάκης, επίκουρος καθηγη-
τής Πανεπιστημίου Αθηνών, εκδόσεις «Ελληνικά
Γράμματα».
-«Η ελληνική χλωρίδα στο μύθο, στην τέχνη, στη
λογοτεχνία», Ε.Μπάουμαν, 1993. Έκδοση Ελληνι-
κής Εταιρίας Προστασίας της Φύσης.
-«Το Φυσικό Περιβάλλον της Ελλάδας από την
Αρχαιότητα μέχρι σήμερα»- διάλεξη Θεοχάρη
Ζάγκα, αν. καθηγητή Σχολής Δασολογίας και Φυ-
σικού Περιβάλλοντος Α.Π.Θ. και πρόεδρος της
Ελληνικής Δασολογικής Εταιρίας σε συνέδριο του
ΣΑΕ (2006),
-«Οδηγός Εκπαιδευτικών Ξεναγήσεων», Γεωπο-
νικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Δημοσίων και
Διεθνών Σχέσεων, Αθήνα,
-“Το περιβάλλον και η αρχαιότητα»- αρχιτέκτο-
νες Ειρήνη Βαλλερά, Μαρία Κορμά ( άρθρο στο
περιοδικό «Αρχαιολογία και Τέχνες»),
-«Ένα οικολογικό παραμύθι 4.000 ετών», Eφη-
μερίδα «Καθημερινή», φύλλο 10-11/4/1999, άρ-
θρο της Π.Γαλάτη.
-Εγκυκλοπαίδεια “Πάπυρος Larousse
Britannica”,
-Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια «Wikipedia»
---------------------------------------------------------------------------------
ΠΗΓΗ